Kavram Nedir? “Kavram dünyadaki nesnelerin, biçimlerin, olgu, durum ve devinimlerin dildeki anlatım buluşu ve dünyadaki nesnelerin ortak niteliklerine dayanan, dile özgü bir genelleme, bir soyutlamadır.” (Aksan, 1995: 475). Kavram Haritası Nedir? Kavram haritaları sadece anlamı bilinmeyen veya soyut kelime ve kavramların anlaşılmasında değil okuma parçalarının anlaşılmasında da en önemli yöntem ve tekniklerdendir. Kavramların; kendine özgü özelliklerinin veya diğer kavramlarla ilişkilerinin şekil ya da sözcüklerle önemli ilke ve önermelere dayalı bir biçimde grafiksel olarak gösterilmesine “kavram haritalanması” denir. “Kavram haritaları bilgiyi görsel olarak organize eden yapılardır.” (Karapür, 2002:18). Kavram haritaları, bir konunun ya da olayın ana hatlarıyla topluca gösterilmesini sağlar. Kavramların birbirleriyle olan ilişkisini neden-sonuç bazında tanımladığı için anlamlı öğrenme de gerçekleşir. “Öğrenciler tarafından hazırlandığı zaman, kavram haritaları öğrencileri bir ders konusunda geçen kavramları bulmaya ve onları ilişkilendirmeye zorlamaktadır. Böylece öğrenciler kendi kendilerine ders konularının anlamlı bir biçimde öğrenilmesini gerçekleştirmektedirler.” (Barut, 2006: 21). “Kavram haritaları, fikirler arası ilişkilere işaret eden bağlantı kelimeleri ile zekâyı temsil eden bir tekniktir.” (Kabaca, 2002: 18). “Kavram öğrenimi, dil gelişimine ve bilişsel gelişime paralel olarak ilerleyen ve hayat boyu devam eden bir süreçtir.” (Gerçekcioğlu, 2006: 8).
Kavram haritaları da dinamik bir yapıya sahiptir. Tecrübe ve bilgisi artan bir öğrenci çizdiği kavram haritalarına yeni kavramlar ekleyebilir. Öğrencilerdeki mevcut kavramlar, yeni fikir ve kavramlarla bütünleşerek öğrencilerin yeni bilgileri edinmelerine katkı sağlar. Sahip olduğu önceki kavramlara yenisini ekleyen öğrenci, artık bilgiyi nasıl yapılandıracağını da öğrenir. Bilgiyi yapılandırmak için, yeni kavram haritası tasarlayan çocuğun kelime dağarcığı da gelişir. Kavram haritalarını oluşturmak için dört temel bileşene ihtiyaç vardır: Bunlar; kavramlar, hiyerarşik yapı, ilişkiler ve çapraz bağlantılardır. • Kavramlar: Kavram dünyadaki nesnelerin, biçimlerin, olgu, durum ve devinimlerin dildeki anlatım buluşu ve dünyadaki nesnelerin ortak niteliklerine dayanan, dile özgü bir genelleme, bir soyutlamadır.” (Aksan, 1995: 475). İişkiler: Kavramlar arası ilişkileri gösteren kelimelerdir. Bu kelimelere önerme adı da verilir. Önermeler bağlantıların üzerine yazılırlar. Yani önermeler kavram ve ilişkilerin cümleyle ifade edilmiş halidir; yeni anlamlar oluştururlar. • Hiyerarsik Yapı: Kavramların, belli bir yapı içinde belli bir sıraya göre dizilmesi işidir. Hiyerarşik düzen sayesinde öğrenciler kavramlar hakkında daha çok bilgi sahibi olurlar. Çünkü kavramları belli bir düzen içerisinde topluca görmektedirler. Çapraz Bağlantılar: Hiyerarşik düzendeki kutucukları birbirine bağlayan önermelerdir. “Bağlantılar tek yönlü, çift yönlü ve yönsüz olabilirler.” (Kabaca, 2002: Kavramlar, farklı bağlantılarla birbirlerine bağlanıp belli bir düzen oluştururlar. Bu düzen de kavramların birbiriyle olan ilişkisini gösterir. KAVRAM HARİTASININ İŞLEVLERİ 1. Görselleştirme 2. İlişkilendirme 3. Somutlaştırma 4. Sınıflandırma 5. Anlamlandırma (En temel işlevi) 6. Bilgiyi Organize Etme “Kavram haritaları çizim şekillerine göre üçe ayrılmıştır: Tamamlanmış ve ilişkilendirilmiş kavram haritaları, tamamlanmış ancak ilişkilendirilmemiş kavram haritaları, tamamlanmamış ve ilişkilendirilmemiş kavram haritaları” (Altın, 2002: 78). Ayrıca; örümcek, zincir ve hiyerarşik olmak üzere 3 çeşit kavram haritası vardır. Bunların haricinde karma kavram haritaları da görülmektedir. Yaygın olarak kullanılan kavram haritası türleri Örümcek harita: Temel bir kavramı belirlemek için kullanılmaktadır. Merkezdeki temel kavram nedir? Bununla ilgili özellikler nedir gibi sorulara yanıt arar. Balık kılçığı haritası: Karmaşık bir olayın nedenlerini ve sonuçlarını ortaya koymak için kullanılır. Kılçığın üst tarafında olaylar,alt tarafında da olayların nedenleri gösterilir.Bu şekilde,olayların nedenleri ve sonuçlarının arasındaki ilişkiler daha anlamlı hale getirilmiş olur. Sınıflama haritası: Öğrenilen bilgileri sistematik olarak sınıflamayı amaçlar. Sınıflama genelden özele doğru bir dağılım gösterir. Olaylar zinciri dizinleri: Herhangi bir kavramın aşamalarını, bir işlemin basamaklarını, olayların sıra ve sonuçlarını açıklamak için kullanılır Kavram Haritasının Ögeleri ve Çizimi
Kavram haritaları oluşturulurken dikkat edilmesi gereken önemli hususlar ve takip edilmesi gereken bir sıra vardır: • Öncelikle öğrencinin seviyesine uygun bir konu, metin seçilmeli; Konu, öğrencinin önceki bilgilerinin bir devamı niteliğinde olmalı • Haritalanacak metin iyice okunmalı; metnin en önemli düşüncesi, en genel kavramı veya teması ana kavram olarak seçilmeli • Daha sonra bu en önemli kavramla ilgili anahtar kavramlar seçilmeli • Seçilen bu ana kavram ve anahtar kavramlar listelenmeli • Her kavram haritada yalnızca bir kez yer almalı, Kavram Haritasının Ögeleri ve Çizimi Kavramlarla ilgili açıklama ve ilkeler listede yer almamalı • Ana kavramla ilgili diğer kavramlar belli bir düzende sayfaya yerleştirilmeli • Aynı önem seviyesindeki kavramlar aynı hiyerarşik düzeyde bulunmalı, aynı düzeyde bulunan kavramlar aynı renk ya da şekilde olmalı • Kavramlar birbirlerinden kolay ayırt edilebilsin diye ya kutu ya da yuvarlak içine alınmalı • Kavramlar listelendikten sonra kavramlarla ilgili ilişki ve genellemeler yapılmalı Haritada yer alan iki kavram arasındaki ilişki gösterilmek isteniyorsa, iki kutu arasına çizgi çizilmeli. Çünkü ilişkinin yönünü gösteren oklar çok önemlidir. • Çizilen bu çizginin üstüne listeden seçilecek olan bir ilişki birkaç kelimeyle yazılmalı •İlişki ve önermeler kutulanmamalı; gerektirmelerle ifade edilmeli • Her bir ilişki en az bir kavramı ilgilendiren bir önerme olmalı • Haritaların değişik bölümlerinde çapraz bağlantılar yer almalı • Bu bağlantılar harita içindeki kavramların nasıl sentezlendiğini göstermeli • Haritaya güçlü bir temeli olan baslık seçilmeli; ayrıca bu baslık öğrencilerin önceki bildiklerini harekete geçirmeli • içinde çok kavram ve önermelerin olduğu bir harita öğrencilere fayda vermeyeceği için haritalar basit olmalı • Haritalama isi bittikten sonra ufak bir paragrafla çizilen harita özetlenmelidir. Kavram Haritaları Niçin Kullanılır? Kavram haritaları; Anlamayı ölçmek, Planlama yapmak, Karmaşık kavram veya fikirleri açıklayıp bunların birbirleriyle nasıl ilişkilendirilebileceğini ölçmek, Herhangi bir problemi çözmede hangi isleme başvurulacağına karar vermek, Algılamadaki hataları açığa çıkarmak, • Kapsamlı konuları açıklayarak öğrenmeye yardımcı olmak, • Düşünceleri mantıklı kalıplara sıralamak, • Karmaşık yapıları belli bir düzene koymak, • Beyin fırtınası oluşturmak, • Öğrencilerin düşünme süreçlerini izlemek, • Öğrencilerin kavramlar arasındaki bağlantıları nasıl kurduklarını ortaya çıkarmak. Öğrencilerin konulara yönelik kavram haritası yapabilme becerilerini geliştirmek, • Öğrencinin bilincinin uyanık olmasını sağlamak, • Öğrencileri, kavram öğretimi için hazır hale getirmek, • Kavramlar arasındaki ilişkileri doğru ifade ederek, ön gereklilik temeline uygun şekilde yapılandırmak amacıyla kullanılırlar. Kavram Haritalarının Faydaları Kavram ve düşünceleri görsel bir biçimde ortaya koydugu için öğrenmeyi arttırır. • Pek çok konu için elverişlidir. • Bireysel farklılıklara hitap eder. • Bilgileri sistematize edip somutlaştırır. • Konuların tutarlı bir şekilde planlanmasına yardımcı olur. • Bilgi üretimini hızlandırır. • Öğretilmesi, öğrenilmesi ve uygulanması kolay ve ekonomiktir. Öğrenci-öğretmen iletişimini olumlu yönde etkiler. • Kavramlar arasındaki ilişkilerin tanımlanmasına yardımcı olur.
• Herhangi bir konuyla ilgili detayların ortaya çıkmasını sağlar. • Sınıf içinde canlı bir ortamın oluşmasını sağlar. • Öğrenciyi merkeze alıp, öğrencinin aktif olmasını sağlar. Ögrencilerin konuları anlamlı bir sekilde ögrenmelerine yardımcı olur. • Ögrencilerin konu hakkında ne kadar bilgi sahibi olduklarını ve yanlıs anlamalarını ortaya çıkarır. • Ögrencilerin bilgileri kolay hatırlamasına katkıda bulunur. • Yeni problemleri çözme ve kavramları sentez etme hususlarında ögrencilere yardımcı olur. • Kavramlar sentez yoluyla birlestirildigi için bilgiler kolay organize olur. Ögrencilerin; kavram haritası hazırlamaları sırasında; sınıflandırma, zihinde canlandırma, sembollestirme gibi stratejilerden faydalanmasını saglar. • Ögrencilerin yaratıcılıklarını ön plana çıkarır; problem çözme becerilerini gelistirir. • Yeni anlamlar gelistirilmesinde hem ögrencilere hem de ögretmenlere yardımcı olur. • Ögrencilerin genel yargılara tümevarım yöntemiyle ulasmasına imkân tanır. • Ögrencilerin kavramlar hakkında ön bilgilere sahip olmasını saglar. Öğrencilerin kavramlar arasındaki bağlantıları nasıl kurduklarını ortaya koyar. • Konunun dağınık islenmesini önler. • Öğretmenlerin konuları etkili bir şekilde anlatmalarına yardımcı olur. • Öğretmenlere, konularını planlamada yardımcı olur. • Öğretmenin öğrencileri daha kolay değerlendirmesini sağlar. • Öğrencinin başarısını değerlendirmede öğretmene yardımcı olur. • “Kavram Haritaları, bilginin öğrencilerin zihinlerinde örgütlenmesini ve geri çağrılmasını kolaylaştırır.” (Yaman, 2006: 63). • Metinlerin anlaşılmasında, kelimelerin yetersiz kaldığı durumlarda büyük ölçüde yardımcı olur. “Kavram haritaları, fikirler arası ilişkilere işaret eden bağlantı kelimeleri ile zekâyı temsil eden bir tekniktir.” (Kabaca, 2002: 18). “Kavram öğrenimi, dil gelişimine ve bilişsel gelişime paralel olarak ilerleyen ve hayat boyu devam eden bir süreçtir.” (Gerçekcioğlu, 2006: 8).
Novak tarafından geliştirilen kavram haritaları kavramlar arası ilişkilerin görselleştirildiği iki boyutlu şemalardır. Tek bir kavramın aynı kategorideki diğer kavramlarla genelden özel doğru ilişkisini görsel ve somut olarak ifade eden grafiklerdir.
- Öğrenmelerin daha anlamlı ve kalıcı olmasını sağlar.
- Önceki bilgilerle yeni öğrenilecek bilgiler arasında anlamlı ilişki kurulmasına yardımcı olur.
- Bilgiyi görselleştirir, ilişkilendirir, sınıflandırır ve somutlaştırır.
- Yeni bir ünitenin, bölümün ya da konunun kapsamını tanıtma amacıyla da kullanılabilir.
- Kavramsal yanılgıların ortaya çıkarılmasında ve öğrencilerin bilgiyi yapılandırmasında etkin olarak kullanılır.
- Öğrenmelerin değerlendirilmesinde de kullanılması mümkündür.
Kavrm haritaları Örümcek, zincir, balık kılçığı ve hiyerarşik olmak üzere 4 farklı şekilde hazırlanabilir
Örümcek kavram haritaları, bir ana kavram ve bu kavramın özelliklerini göstermek amacıyla kullanılır. Zincir kavram haritaları olayların akışını ve akış esnasında bu olaylar arasındaki ilişkileri gösterir. Hiyerarşik kavram haritalarında ise ana kavram ve alt kavramlar genelden özele doğru yerleştirilir. Ana ve alt kavramlar arasındaki oklara bu kavramlar arasındaki ilişki yazılır.
Balık Kılçığı, bir konu ve konuyla ilgili faktörleri (ana neden ve alt nedenleri) neden-sonuç ilişkisi kurarak irdeleyen sistematik düşünmeyi sağlayan ve sonuç olarak analitik bir yaklaşım güden diyagramlardır. Fikir üretme amaçlı örgütsel problemlerin çözümünde kullanılır.
Hem bir teknik, hem bir ders materyali, hem bir ölçme aracıdır…
- Analitik ve semantik düşünmeyi sağlar.
- Sistematik sınıflama yapmayı sağlar.
- Öğretimin her kademesinde kullanılır.
- Ön bilgilerle yeni kavramların bütünleştirilmesini sağlar.(Anlamlı Öğrenme)
- Dersin her aşamasında farklı amaçlarla kullanılır.Dersin girişinde ön organize edici olarak, dersin gelişim kısmında öğretim materyali olarak, dersin sonuç kısmında ise hem özet hemde değerlendirme yapmak için kullanılabilir.
- Kavramların öğretimini, anlaşılmasını ve görsel hafıza yoluyla belleğe daha kolay ve uzun süreli kaydedilmesini sağlar.
- Kavramlar arası bağ kurmayı sağlar.
- Öğrencinin, öğretimin amacını anlayıp anlamadığını kontrol etmeye olanak verir.
- Kavram yanılgılarının belirlenmesine ve giderilmesine yardım eder.
- Daha çok dersin giriş bölümünde kullanılsa bile dersin her aşamasında kullanılabilir.
- Olgu ve örnekleri somutlaştırmada kullanılmaz.Görsellik sağlayarak açıklık ilkesini devreye sokar.
Kavram Haritası Türleri
- Örümcek Harita
- Akış Çizgisi
- Zincir Kavrama Haritası(Olaylar Zinciri)
- Sınıflama Haritası
SUNUŞ YOLU :Ausubel tarafından Bilişsel Kuram çerçevesinde geliştirilmiştir.
Bir öğretmen, bir konudaki temel kavram, ilke ve genellemeleri ardışıklık ilkesine göre öğrencilere açıklamasıdır, aktarmasıdır.Yani sunmasıdır.
Öğretmen, aktif ve merkezdedir.
Öğrenci, yarı aktiftir.
Sunuş yoluyla öğretim stratejisinde öğretmen temel kavram ve ilkeleri açıkladıktan sonra öğretmen örnek verir, soru – cevap yapar, kavram haritaları oluşturur ve öğrencileriyle yoğun bir etkileşim yaşar.
Sunuç Yoluyla Öğretim, Düz Anlatım demek değildir.Çünkü anlatım yönteminde bilgiyi öğretmen açıklar, öğrenci pasif bir şekilde dinler.
Bütün – Parça – Bütün yani tümdengelimsel mantıkta bilgi öğrenciye sunulur.
Anlamlı öğrenme nedir?
Yeni bilgiyle ön bilgi arasında bağlantı kurarak öğrenmenin kalıcılığını arttırmak.
Yaparak – Yaşayarak öğrenme olmadığı için üst düzey bilişsel kazanımlar için kullanışsızdır.
- “Kural – Örnek” stratejisidir.Önce tanım yapılır.Sonra örnek verilir.
- “Anlamlı Öğrenme” temel alınır.
- Tümdengelim yoluyla öğretim yapılır.Genelden özele.
- Ön organize ediciler yoluyla içerik öğrenciye aktarılır.
- Kavram haritaları içeriğin aktarımında önemlidir.En çok bu kullanılır.
- Öğretmen merkezlidir.Öğrenci aktif alıcı konumundadır.
- Dersin daha çok giriş bölümünde kullanılır.
- Bilişsel alanın bilgi ve kavrama düzeyinde hedeflerin kazanımıda etkilidir.
- “Soyut, Sosyal ve Sözel” içeriğe ait bilgilerin aktarımında kullanılır.
- Kalabalık sınıflarda, az zamanda çok şeyin anlatımında kullanılır.Bu nedenle ekonomiktir.
- Bireysel farklılıklar önemli değildir.Öznellik yok, nesnellik hakim.
- Sınıf içi etkinliktir.
- İletişim sözeldir ve öğretmen öğrenci arasındadır.(Ulan zaten sınıftayız, öğrenciyle muhtar arasında olacak değil ya)
- Dışsal pekiştireçler kullanılır.İç motivasyon yok denecek kadar azdır.
- Materyal, araç – gereç, model, numune, grafik, tablo… kullanılarak kalıcı öğrenmeler sağlanır.Hem anlat hemde materyal kullan.Açıklık ilkesi…
- Öğretmen, soru – cevap, mizah, örnek olay ve ses tonu kullanımıyla sözel destek kullanarak sunumu sıkıcı olmaktan kurtarmalıdır.
Örgütleyiciler(Organize Ediciler)
| Ön Örgütleyiciler | Karşılaştırmalı Örgütleyiciler |
| Dersin girişinde ön bilgileri ortaya çıkarmak ve yeni konunun tanıtımını yapmak için kullanılır. | Dersin gelişme veya sonuç boyutunda önceden bilinenlerle yeni öğrenilenleri kıyaslamak için kullanılır. |
Sunuş Yoluyla Ders İşleme Adımları
- Öğretmen ilke(kural) genellemelerini açıklar.Yani temel kavramları açıklar.
- Öğretmen kavramları tanımlar.Yani alt kavramları açıklar.
- Öğretmen konuyla ilgili örnek verir.
- Öğretmen konuyla ilgili olmayan zıt örnek verir.
- Öğrenciler kendi örneklerini verir.
- Öğretmen konuyu özetler.
- Öğretmen dersi değerlendirir.Nesnel ve sonuca yönelik değerlendirme.
MATERYAL TASARIMI 